De Indo heeft altijd een rol gehad in de Indonesische literatuur, zij het een bescheiden rol. Waar men in het dagelijkse Indonesische leven nog zeer zelden iets over hen kan vinden, komen de Indo’s toch soms bovendrijven in de gedrukte letteren. Tot heden gebeurt dit nog regelmatig, wat voornamelijk de vraag opwekt: wie zijn de Indo’s in de ogen van Indonesische schrijvers en schrijfsters? En hoe is dit beeld veranderd door de jaren heen? Kunnen Indonesische lezers zich überhaupt nog identificeren met de Indo?
Door Max Rooyackers
Een van de eerste werken waar een Indo een hoofdrol had was in het werk Salah Asuhan (Verkeerde Opvoeding) van Abdoel Moeis (1886-1959), dat verscheen in 1928. Het verhaalt over een jonge Sumatraan uit de regio Minangkabau die verliefd wordt op een Indo-meisje. Zijn familie is het daar niet mee eens. Hun werelden en hun culturen zijn te verschillend. Met veel moeite lukt hun huwelijk, maar sociaal worden ze zowel de Europese en Indonesische wereld buitengesloten. Helaas sterft Corrie al snel aan cholera en de Sumatraan geeft zich daarna over aan de adat (tradities) van zijn volk en laat de Europese wereld achter zich.
Het verhaal Keberangkatan (Het vertrek) van Nh. Dini (1936-2018), dat in 1977 verscheen, draait ook om een Indo-meisje. Elisa Frissart ondergaat de discriminatie van de jaren ‘50 na de revolutie jegens alle Indische mensen en staat voor de moeilijke keuze om te kiezen tussen Nederlands en Indonesisch staatsburgerschap. Door de hooglopende discriminatie vertrekt haar hele familie naar Nederland, maar het 17-jarige meisje besluit in Indonesië te blijven. Het is een boeiend verhaal over iemand die haar plek zoekt in de samenleving. Verschillende liefdes komen en gaan en ze moet hard vechten tegen de negatieve stereotypering van Indo-meisjes, onder andere dat ze geen sterke wil hebben en ‘vrijer’ in de omgang zijn. Uiteindelijk, uitgeput en met gebroken hart, vertrekt ze toch naar haar moeders familie in Nederland.
Ook leven er Indo’s in de marges van de tetralogie Bumi Manusia (Aarde der Mensen) van Pramoedya Ananta Toer (1925-2006). Hij is de meest bekende en gerespecteerde schrijver uit de Indonesische literatuur en schreef dit boek in gevangenschap tijdens Soeharto in de jaren ‘80. De boeken zijn verboden geweest tot het jaar 2000, tot na Soeharto’s val, vanwege de kritische lading. Maar Pramoedya lijkt ook een erg kritische blik te hebben op de Indo’s. Het zijn vooral vagebonden uit de kampong die voor weinig geld de wil van de koloniale overheid uitdragen en ook E.F.E. Douwes Dekker, nationale held, krijgt de wind van voren.
In de bundel Semua untuk Hindia (Alles voor Indië) treffen we ook enkele korte verhalen over Indo’s. Iksaka Banu (1964) geeft een ruwe geschiedenis van Nederlands-Indië weer in 13 verhalen, van kapitein Karel Houtman tot de Revolutie. Het is ook een geprezen boek vanwege de kritische blik op minder bekende episodes uit de geschiedenis, zonder in een pure antikoloniale en etno-nationalistische houding te vallen. Het is geen wit tegen zwart, ondanks dat alle verhalen op eentje na (over een overspelige njai) door Indo’s en Nederlanders worden verteld. In het verhaal Gudang 012B wordt de lastige positie van de Indo benadrukt. De hoofdpersoon heeft een gespannen houding met Nederlanders, waaronder zijn baas en vader, die op hem en zijn afkomst neerkijken. Daarentegen heeft hij een warmere band met de familie van zijn Javaanse moeder.
Het Indo-meisje als hoofdpersoon keert weer terug in de roman Cantik itu luka (Schoonheid is een vloek) van Eka Kurniawan uit 2002. Het meisje genaamd Dewi Ayu (een naam die refereert aan haar schoonheid) ondergaat een zware tijd, van de Nederlands-Indische periode en de Japanse bezetting tot de revolutie en de couppoging van 1965. Het is een complexe roman waarin ook de verhalen van Dewi Ayu’s kinderen onderstreept worden. Zoals de titel impliceert, behandelt het thema’s zoals het lot van vrouwen, waar hun schoonheid eerder een vloek is. Dewi Ayu als Indo heeft zowel Nederlands-Indië als Indonesië lief en voelt de gevolgen van haar identiteit in de veranderende tijden.
De identiteit van de Indo heeft een aantal belangrijke veranderingen ondergaan, maar is op een aantal vlakken ook hetzelfde gebleven. Waar de Indo voorheen duidelijk half Nederlands was, wordt zij naarmate steeds meer half Indonesisch. De Indo is niet meer de ‘Ander’ of de ‘Westerling’, maar wordt in de werken Semua untuk Hindia en Cantik itu luka steeds humanistischer afgebeeld. Nh. Dini gaf ook al een Indonesisch gezicht aan de Indo in Keberangkatan, maar het is duidelijk dat de Indo daar nog half Nederlands is. In Salah Asuhan en Bumi Manusia daarentegen is de Indo overduidelijk vol Westers. De Indo beweegt zich in elk boek makkelijk tussen Indonesische en Nederlandse kringen, maar juist die Indo identiteit brengt ook negatieve gevolgen zoals dubbele discriminatie. Stereotypering van schoonheid is ook een terugkerende factor. De hoofdpersonen zijn vaak mooie, jonge Indo-meisjes die met een lichtere huid schoonheidsidealen vervullen. Het is immers niet voor niks dat Indo vrouwen vaak bekend waren als actrices in films en reclames. De Indo in de Indonesische literatuur blijft vraagstukken over feminisme, nationalisme, stereotypering, discriminatie en het vinden van een plek in zowel het leven als de maatschappij tot op deze dag nog aan de kaak stellen in historische settings.
Max Rooyackers studeerde geschiedenis in Yogyakarta.
Educate yourself is een serie artikelen en interviews over de Indische en Molukse geschiedenis. Hoewel het een langdurig gedeelde geschiedenis is, blijft deze in Nederland onderbelicht. Daarom gebruikt MDBP de veelgehoorde kreet ‘educate yourself’ om deze geschiedenis in een wekelijkse serie verder uit te diepen.
