De Indonesische verzetsstrijder Bung Tomo wordt in zijn thuisland als nationale held geëerd. Zijn stem, via de radio, mobiliseerde tienduizenden jongeren in de strijd tegen het koloniale gezag. Maar achter zijn retoriek schuilt ook een schaduwzijde, blijkt uit onderzoek van historica Marjolein van Pagee. In haar masterthesis Bung Tomo: War Criminal or Hero? (Leiden Universiteit, 2018) en haar boek Bung Tomo. Legende en propaganda in Indonesië stelt ze fundamentele vragen over zijn rol tijdens de chaotische, gewelddadige dagen in 1945.
Sutomo, zoals hij officieel heette, werd geboren op 3 oktober 1920 in Surabaya. Al snel raakte hij actief betrokken bij de onafhankelijkheidsbeweging. Hij richtte in oktober 1945 het Volksopstandingsfront BPRI op en maakte naam met zijn radio-uitzendingen. In zijn retoriek sprak hij de massa direct aan: “Kita lebih baik hancur lebur dari pada tidak merdeka!”, ofwel: “Beter ten onder gaan dan niet vrij zijn!”
Volgens Van Pagee was Bung Tomo niet zomaar een propagandist. Hij was de verpersoonlijking van de revolutionaire gloed. “Zijn stem werd een wapen,” schrijft ze. “Hij riep expliciet op tot geweld tegen alles wat als ‘koloniaal’ werd gezien.”
De Slag om Soerabaja (27 oktober – 20 november 1945) werd de bloedigste confrontatie van de Indonesische Revolutie. Britse troepen probeerden orde te herstellen, Indonesische strijdgroepen verzetten zich hevig. Van Pagee beschrijft hoe Bung Tomo een sleutelrol speelde in het aanwakkeren van de strijdlust.
Toch rijst de vraag waar zijn verantwoordelijkheid begint. In een artikel op Historiek.net citeert Van Pagee het ODO-rapport van Nederlandse militairen, waarin Bung Tomo wordt genoemd als aanstichter van executies in de Simpang Club. “Hij zou de menigte hebben opgezweept, waarna gevangenen ter plekke werden vermoord,” aldus het verslag.
Bung Tomo’s zoon Sulistomo ontkent dat zijn vader bij de executies aanwezig was. Hij stelde in een interview dat zijn vader “niet in het veld stond met een wapen, maar leiding gaf vanuit de radio.” Ook Indonesische veteranen verklaren dat hij geweld probeerde te beperken, bijvoorbeeld door in te grijpen bij lynchpartijen tegen Japanners.
Anti-Chinees sentiment
Een pijnlijk punt in Van Pagee’s onderzoek is Bung Tomo’s aanvankelijke houding tegenover Chinees-Indonesiërs. In de retoriek van de vroege BPRI-uitzendingen klonken anti-Chinese sentimenten door, schrijft ze. Pas na gesprekken met onder meer Siauw Giok Tjhan werd de toon gematigd. Maar het kwaad was toen al geschied: in de dagen na de revolutie vonden op meerdere plekken aanvallen op Chinese gemeenschappen plaats.
Bung Tomo overleed in 1981 tijdens de hadj in Arafat, Saoedi-Arabië. Pas in 2008 kreeg hij postuum de titel Nationale Held van Indonesië. Van Pagee waarschuwt voor de mythologisering: “De held Bung Tomo werd gecreëerd in dienst van een nationale vertelling die het geweld van 1945 buiten beeld hield.”
Ze pleit ervoor om Bung Tomo niet te reduceren tot karikatuur, noch als heilige, noch als beul. “Hij was een revolutionair figuur, gevormd door de chaos van de tijd. Juist daarom moeten we zijn daden kritisch blijven bevragen.”
De vraag of Bung Tomo een held of oorlogsmisdadiger was, laat zich niet eenduidig beantwoorden. Maar zijn verhaal dwingt tot reflectie op wat verzet is, wie er wordt herinnerd, en wie wordt vergeten.
