In de nasleep van de bloedige opstand in Madioen in 1948 leek de Communistische Partij van Indonesië (PKI) volledig uitgeschakeld. Haar leider Musso was doodgeschoten, duizenden leden gevangen gezet of vermoord, en de partij werd in de ban gedaan. Internationale waarnemers en het Nederlandse gezag beschouwden de PKI als uitgeschakeld. Toch begon juist in 1949 de wederopbouw, buiten beeld, verspreid over Java, en met een duidelijke nieuwe koers.
De PKI werd in 1920 opgericht vanuit een unieke samenwerking tussen Indonesische nationalisten en Nederlandse socialisten. Aan Indonesische kant waren het onder meer Semaun en Raden Darsono, aan Nederlandse kant Henk Sneevliet en Adolf Baars. Hun gezamenlijke doel: een onafhankelijk Indonesië, internationale solidariteit en herstelbetalingen van Nederland aan het Indonesische volk.
Semaun was als tiener al vakbondsleider en werd de eerste voorzitter van de PKI. Hij combineerde islamitische en communistische ideeën, maar werd in 1923 verbannen door de koloniale overheid. Darsono was propagandist voor de Sarekat Islam en riep in Europa op tot samenwerking tussen Nederlandse en Indonesische communisten. Sneevliet richtte eerder de ISDV op en werd later afgevaardigde van de Comintern in China. Baars, docent van o.a. Soekarno, gaf communistisch onderwijs in het Maleis en speelde een rol in arbeiders- en boerenorganisaties.
De partij werd in 1927 verboden, maar keerde in 1945 terug in de openbaarheid en groeide onder Soekarno uit tot een centrale speler in zijn ideologische project ‘Nasakom’ (nationalisme, religie, communisme). In de jaren daarna werd de PKI de grootste niet-regerende communistische partij ter wereld.
Direct na Madioen bleven kleine groepen communisten actief. Inlichtingendiensten meldden dat de PKI al in januari 1949 begon met het opzetten van nieuwe structuren. In de regio Kediri doken de eerste sporen op van een nieuw partijcentrum. Er werden pamfletten verspreid, lokale comités gevormd en handleidingen gedrukt onder de naam “Pekades” (Petundjuk Kader Sectie).
Waar begin 1949 nog werd gesproken over het voeren van guerrillaoorlog vanuit dorpen (desa’s), verschoof halverwege het jaar de toon. In plaats van confrontatie met de Republiek, pleitte de partij voor samenwerking. In pamfletten stond: “De terugkeer van de Rep. Regering naar Djokjakarta moet worden benut voor de verdediging van de grondwet onzer Republiek.”
De communisten stelden zich in toenemende mate op als loyale oppositie. Geen oproep meer tot gewapend verzet, maar tot democratische deelname. Er werd afstand genomen van de harde lijn van Musso. In interviews verklaarden partijleden: “Het waren wel PKI-leden die zich aan deze opstand schuldig hadden gemaakt, maar de verantwoordelijkheid was ten onrechte bij de PKI als organisatie gelegd.”
In propagandablad Bintang Merah werd het optimisme voorzichtig uitgesproken: “Wij zullen zeker overwinnen.” Die overwinning werd nu niet gezocht in de wapens, maar in organisatie, discipline en aansluiting bij de nationale zaak.
In oktober en november van dat jaar werd de PKI door de Republiek niet vervolgd voor Madioen. Dat gaf de partij politieke ruimte om zich opnieuw te positioneren. Binnen de partij werd gesproken over het beperken van kapitalisme, niet over het afschaffen ervan. Ook werd gezocht naar samenwerking met andere linkse groeperingen.
Wat vaak vergeten wordt: 1949 was een kanteljaar. De PKI legde hier de basis voor haar wederopstanding in de jaren ’50, waarin ze zou uitgroeien tot één van de grootste communistische partijen buiten het Sovjetblok. Maar dat begon niet op een congres of met een manifest. Het begon in de schaduw van Madioen, met pamfletten, ondergrondse netwerken en een koerswijziging die de partij voorgoed veranderde.
