Door Max Rooyackers
In het hart van de stad Yogyakarta staat een van de best onderhouden forten in heel Indonesië: Fort Vredeburg. Opgericht in 1787 om een oogje te houden op de sultan, heeft het inmiddels een heel andere taak gekregen. Het is een goed voorbeeld van de transformatie en flexibele identiteit van een Nederlands gebouw, wat normaal niet tot het Indonesisch erfgoed word gerekend en dus tot aftakeling plus ontmanteling is gedoemd.
Fort Rustenburg, wat snel veranderde in Vredeburg, heeft tijdens de koloniale tijd altijd gediend als lange arm van de politiestaat Nederlands-Indië. De Vorstenlanden, een gebied waar de vorsten van Solo en Yogyakarta woonden, bleef tot 1942 een zekere autonomie bewaren. Samen met fort Vastenberg in Solo stonden ze op een steenworp afstand van het kraton, de vorstelijke paleizen. Een imposante reminder om te laten zien dat het koloniale regime altijd een oogje in het zeil hield.
De Japanse bezetting veranderde niet veel aan de functie van het fort. Soldaten werden er gelegerd om de rust te bewaren zoals oudsher. De internering van Nederlanders, Indo-Europeanen en anti-Japanse Indonesiërs vond ook plaats in het fort. Hetzelfde vond plaats tijdens de Revolutie, toen het een hoofdkwartier, ziekenhuis en gevangenis voor rebellerende Indonesiërs werd van het Indonesische leger.
Tot in de jaren ’70 is het gebouw altijd van het leger gebleven. De sultan van Yogyakarta behield een prominente rol en zeker autonomie, maar het fort werd niet meer gebruikt om hem in de gaten te houden. Het werd als schoolgebouw bezit van de Militer Akademi Yogyakarta. Ondanks dat begonnen de eerste discussies al te vormen over de toekomst van het gebouw. Ki Hadjar Dewantara, die de bijnaam heeft als vader van het Indonesische onderwijs, stelde in deze tijd al voor om er een cultureel centrum van te maken.
Die plannen werden echter onderbroken door de nationale tragedie van 1965, waar een staatsgreep uitmondde in de grote vervolging van iedereen die communistische of pro-Soekarno sentimenten onderhield. Vredeberg veranderde weer in een tijdelijke gevangenis. Pas zo’n 10 jaar later werden de eerste stappen gezet om het fort te renoveren en mogelijk een nieuwe bestemming te geven. In 1981 kreeg het dan eindelijk de status van nationaal erfgoed, mede dankzij de lange geschiedenis van het gebouw en sinds het formeel nog op sultansgrond stond. De steun van de sultan in deze plannen was ook een belangrijke factor voor het behoud en uiteindelijke status.
De renovaties werden doorgezet en in 1987 werd het museum voor het publiek geopend. De status als museum van de nationale strijd (Museum Perjuangan Nasional) werd in 1992 toegekend. Het museum staat bekend om de nationalistische diorama’s, die verschillende scène’s uit de militaire geschiedenis laat zien. Het museum past in het rijtje van musea en parken die tijdens het bewind van Soeharto werden geopend, zoals het museum van de nationale opstanding (Museum Kebangkitan Nasional) en het Indonesië Mini (Taman Mini Indonesia Indah). Deze werden allemaal in de jaren ’70 en ’80 opgericht en droegen Soeharto’s ideologische en militairistische blik op de Indonesische geschiedenis.
Deze blik is wel in tandjes afgebouwd sinds de reformatieperiode na het aftreden van Soeharto in 1998. Zeker fort Vredeburg heeft zich als een van de beste weten te adapteren. De militaire diorama’s bestaan nog, maar de nadruk ligt er al lang niet meer op. Heden is er bijna altijd wel een culturele tentoonstelling of event te vinden op het terrein van Museum Benteng Vredeburg. Cultuur speelt inmiddels een veel prominentere rol in het leven in Indonesië en dat is duidelijk te merken voor wie naar fort Vredeburg gaat.
De toekomst van fort Vredeburg als een van de culturele centra van Yogyakarta staat wel vast met de plannen van de sultan om de Malioboro straat, waar het fort aan ligt, samen met het kraton als Unesco werelderfgoed te laten erkennen. Fort Vredeburg blijft nog wel een uitzondering. Haar meeste broeder- en zusterforten worden aan de tanden des tijds overgelaten of hebben plaats moeten maken voor nieuwe projecten. Het valt nog te zien of fort Vredeburg een inspiratie kan worden voor de revitalisatie van andere forten in Indonesië.
Max Rooyackers studeerde geschiedenis in Yogyakarta.
Educate yourself is een serie artikelen en interviews over de Indische en Molukse geschiedenis. Hoewel het een langdurig gedeelde geschiedenis is, blijft deze in Nederland onderbelicht. Daarom gebruikt MDBP de veelgehoorde kreet ‘educate yourself’ om deze geschiedenis in een wekelijkse serie verder uit te diepen.
