Het begon als routinewerk. Edward Liddiard, historicus en archiefonderzoeker, was ingehuurd om voor regisseur Daan van Citters sporen te vinden van diens grootvader, een majoor bij de Mariniersbrigade. Doos na doos trok hij open in het Nationaal Archief. Tot hij op een naam stuitte die hem onmiddellijk op scherp zette: Hugo Wilmar.
“Dat was de naam van Hugo Wilmar, een bekende fotograaf, destijds oorlogsfotograaf bij de Mariniersbrigade gelegerd te Surabaya. En tot mijn verbazing werd de naam Wilmar genoemd in verband met een proces-verbaal en een arrest. Wilmar had iets gedaan waarvoor hij veroordeeld is” .
Wat Liddiard vond, bleek een vergeten hoofdstuk uit de beeldgeschiedenis van de koloniale oorlog. Hugo Wilmar, inmiddels bekend van iconische foto’s zoals de paraderende vrouwen in Jogjakarta, was in 1946 gearresteerd door zijn eigen superieuren. De reden: hij had zonder toestemming foto’s verkocht aan de Melbourne Herald. Het ging niet om groepsportretten of tropisch decor – het waren beelden van gevechten, militairen, slachtoffers. Kortom: oorlog.
“Wilmar heeft daarvoor ook moeten brommen. Hij heeft zeven dagen arrest gekregen, huisarrest. Hij mocht niet naar buiten. Vooral ook omdat later blijkt dat deze arrestatie eigenlijk nog niet bekend was” .
Wilmar was in Australië met een officiële opdracht: fotomateriaal kopen, dat in Indonesië schaars was. In zijn verweer stelde hij dat hij toevallig in contact kwam met een journalist, en dat de verkoop ad hoc gebeurde. Maar het gevolg was ernstig: hij had “de mogelijkheid geschapen een misplaatste stemming te ontketenen tegen het Nederlandse beleid in Indië”.
“Wilmar bracht beelden naar buiten die de rest van de wereld eigenlijk niet behoorden te zien”
Edward vond het officiële proces-verbaal uit november 1946, ondertekend door de commandant van de Mariniersbrigade. Maar het bleef daar niet bij. Via het Nationaal Archief van Australië ging hij op zoek naar de krant zelf.
“We hebben een stad, Melbourne, we hebben de krant, de Melbourne Herald, en we hebben een tijdsvak, zomer najaar 1946. Toen ben ik online verder gaan zoeken en zowaar, na niet al te lang zoeken verscheen op mijn beeldscherm deze foto’s van Wilmar op verschillende pagina’s van diezelfde krant” .
Een cruciale vondst, want tot dat moment werd algemeen aangenomen dat de foto’s nooit waren gepubliceerd. De zaak raakte hem, niet alleen als onderzoeker, maar ook als historicus.
“Dit dossier laat zien dat Hugo Wilmar van meet af aan gedreven was en gemotiveerd was om het beeld met de wereld te delen. En dat hij ook behoorlijk gefrustreerd was over het mislukken van zijn missie eigenlijk” .
In een brief aan het thuisfront uit het voorjaar van 1946 schreef Wilmar, zo citeert Liddiard: “Wat de publicatie betreft: deze wordt zo veel mogelijk geblokkeerd en tegengegaan. Schandelijk! Het Nederlandse volk leeft daar in de stellige overtuiging dat we hier mieters rustig in ons mooie Indië zitten en toch maar mooi boffen.”
Volgens Edward is dat een sleutelpassage.
“Hij wil niet dat men in Nederland denkt dat het een onschuldige exercitie is in de sawa’s, maar een full scale war met alle ellende die daarbij hoort. Wilmar heeft het in beeld gebracht. Wat van belang is aan dit dossier is dat het een aantal zaken onthult over het leven van Wilmar die tot voor kort niet bekend waren” .
