Educate Yourself

Joris Ivens en Indonesia Calling

Geplaatst in: Geschiedenis
Foto: Beeld en Geluid

In 1946, tijdens de turbulente nasleep van de Tweede Wereldoorlog, maakte Joris Ivens een film die zijn naam voorgoed zou vestigen als een filmmaker met een onwrikbaar moreel kompas. Met Indonesia Calling koos Ivens resoluut de kant van de Indonesische onafhankelijkheidsbeweging, waarmee hij niet alleen brak met Nederland, maar ook een van de eerste antikoloniale films in de geschiedenis creëerde. Dit verhaal laat zien hoe één film een blijvende impact kan hebben op de strijd voor vrijheid en rechtvaardigheid.

Joris Ivens stond al bekend als een filmmaker met een sterk sociaal engagement. Een films als De Brug (1928) toonde zijn oog voor arbeiders en sociale strijd. Tijdens de Spaanse Burgeroorlog maakte hij de documentaire The Spanish Earth (1937), een openlijke steunbetuiging aan de Republikeinse zaak. Ivens’ sympathieën voor sociale rechtvaardigheid en antikolonialisme maakten hem een uitgesproken en controversieel figuur. Zijn persoonlijke idealen kwamen in conflict met officiële regeringsdoelen toen hij geconfronteerd werd met het koloniale beleid van Nederland in Indonesië.

Na de Japanse bezetting riep Indonesië op 17 augustus 1945 de onafhankelijkheid uit. Nederland, dat zijn kolonie niet wilde opgeven, stuurde troepen en schepen om de controle te herstellen. In Australië, waar Ivens op dat moment werkte als film commissioner voor de Nederlands-Indische regering om films te maken over de bevrijding van de Nederlandse kolonie, kwam hij in contact met Indonesische nationalisten en vakbonden die stakingsacties organiseerden tegen de Nederlandse pogingen om wapens en goederen naar Indonesië te transporteren. “Voor Ivens was het ondenkbaar om niet betrokken te raken bij deze strijd,” zegt historica Gerda Jansen Hendriks. “Hij zag het als een kwestie van rechtvaardigheid.”

Indonesia Calling ontstond te midden van deze context. Het was een film over verzet, gemaakt met minimale middelen maar met een maximale impact. Ivens werkte samen met Indonesische en Australische activisten om een verhaal te vertellen dat de blokkades en stakingen in Australische havens documenteerde. De film laat schepen zien die stil liggen in de haven van Sydney, terwijl arbeiders weigeren om te laden. Indonesische arbeiders leggen in emotionele interviews uit waarom ze niet langer de Nederlandse onderdrukking willen ondersteunen.

De Nederlandse regering beschouwde de film als een aanval.

“Het werd gezien als een directe ondermijning van het Nederlandse gezag,” legt Jansen Hendriks uit. Ivens verloor zijn officiële functies en werd persona non grata in Nederland. Maar in Indonesië werd de film gevierd als een krachtig symbool van solidariteit. Voor veel Indonesiërs was Indonesia Calling het eerste visuele bewijs dat hun strijd niet geïsoleerd was. Internationale arbeiderssolidariteit speelde een cruciale rol in het afzwakken van de Nederlandse positie.

Wat Indonesia Calling zo uniek maakte, was de combinatie van inhoud en stijl. De film was rauw en direct, met beelden die een gevoel van urgentie uitstraalden. In een tijd waarin veel films nog statisch waren, gebruikte Ivens een documentaire stijl die het gevoel gaf dat de kijker zelf getuige was van de stakingen. De geluidsband, met het geroep van stakende arbeiders en het geluid van schepen in de haven, versterkte het realisme en de emotionele impact. “Ivens had weinig middelen, maar zijn beelden spreken boekdelen,” zegt Jansen Hendriks.

De film werd internationaal goed ontvangen. In Australië en de Verenigde Staten werd het geprezen als een moedige aanklacht tegen kolonialisme. In Nederland daarentegen probeerden de autoriteiten de verspreiding ervan te voorkomen. De controverse rondom Indonesia Calling benadrukte hoe diep de koloniale reflexen in Nederland geworteld waren. “Het is veelzeggend dat Nederland zo’n film als een bedreiging zag,” merkt Jansen Hendriks op.

Vandaag de dag wordt Indonesia Calling beschouwd als een mijlpaal in de antikoloniale filmgeschiedenis. Het is een van de eerste films die openlijk partij koos tegen een kolonisator en een nationale onafhankelijkheidsbeweging steunde. Ivens bewees met zijn werk dat film meer kan zijn dan een medium voor vermaak of educatie; het kan een krachtig politiek wapen zijn.

Zoals Ivens zelf later zei:

“Een camera kan geen kogels afvuren, maar het kan de wereld wakker schudden.”

Verder lezen

Column     Eten

Column: “Een doerian moet je helemaal niet weggooien”

Interviews

13 vragen over de rol van China in de oorlog in Oekraïne

Boeken     Column     Identiteit

Vilan van de Loo schrijft nieuw boek over KNIL