Eelco van Kleffens (1894–1983) was een van de invloedrijkste diplomaten van Nederland in de twintigste eeuw. Als minister van Buitenlandse Zaken tijdens de Tweede Wereldoorlog, architect van het Nederlandse buitenlandbeleid in ballingschap en later als ambassadeur in Washington en vertegenwoordiger bij de Verenigde Naties, bewoog hij zich op het snijvlak van macht, media en moraal. Hij wist precies wat er speelde in de wereld, maar dat maakte zijn positie tijdens de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd niet minder wrang. Hij wist wat er misging, maar moest het tóch verdedigen.
Een man van de wereld
Van Kleffens had een klassieke diplomatieke loopbaan. Na een rechtenstudie in Leiden en economie in Rotterdam, promoveerde hij in 1919. Tijdens de oorlogsjaren werkte hij als minister van Buitenlandse Zaken in het kabinet in ballingschap in Londen. Hij pleitte daar als eerste voor een Atlantisch bondgenootschap (wat later de NAVO zou worden) en stond aan de basis van de Benelux. In 1945 ondertekende hij namens Nederland het VN-Handvest in San Francisco.
Na de oorlog werd hij ambassadeur in de VS. Vanuit Washington speelde hij een centrale rol in de informatieoorlog rond Indonesië. Volgens historicus Louis Zweers was hij “een spin in het web” en samen met Herman Friedericy van het Nederlands Informatie Bureau probeerde hij de beeldvorming in de VS te beheersen . Hij mikte op het beïnvloeden van media, politici en opinieleiders, en hield zelfs toezicht op individuele journalisten. In het geval van Time-journalist Daniel Schorr nam Van Kleffens contact op met de hoofdredactie omdat hij via onderschepte telegrammen had vernomen dat Schorr een kritisch artikel voorbereidde .
Zijn strategie was niet altijd succesvol. “Hij had de neiging tot micromanagen,” zegt Gerda Jansen Hendriks. “Er zijn brieven waarin hij zich ergert aan hoe persberichten zijn geformuleerd, en dan stuurt hij zelf een herschreven versie mee.”
Toen Nederland in juli 1947 de eerste politionele actie begon, was Van Kleffens Nederlandse vertegenwoordiger in de VN-Veiligheidsraad. In de ministerraad had híj zelf de term ‘politionele actie’ voorgesteld, om te vermijden dat men over ‘oorlog’ zou spreken. Volgens Gerda Jansen Hendriks was dat een bewuste juridische strategie: “Het moest geen oorlog heten, want het was een binnenlandse aangelegenheid” .
Toch was Van Kleffens intern kritisch op diezelfde militaire actie. Amerikaans historicus Bob McMahon legt uit:
“Hij stond voor een vrijwel onmogelijke taak. De meeste leden van de Veiligheidsraad vonden dat Nederland een grote fout had gemaakt door militair in te grijpen, terwijl er een akkoord lag – het Akkoord van Linggadjati – dat juist bemiddeling mogelijk maakte” .
McMahon vervolgt: “Van Kleffens was een ervaren diplomaat, met goede persoonlijke relaties in Washington, en een begenadigd spreker. Maar uiteindelijk vielen zijn pleidooien in dovemansoren.”
Dat maakte zijn positie niet alleen moeilijk, maar ook tragisch. “Hij wist zelf ook dat het beleid nauwelijks verdedigbaar was,” zegt McMahon. “Maar diplomaten moeten soms iets verdedigen waarin ze niet volledig geloven.”
In 1948 werd Van Kleffens opgevolgd door Herman van Roijen.
Van Kleffens bleef ook daarna actief. In 1954 was hij voorzitter van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties. Maar over het Indonesische dossier uitte hij later vooral frustratie. Hij stoorde zich aan het beeld dat van Nederland werd geschetst “alsof er haat bestond tussen blank en bruin”.
Zijn reactie op Amerikaanse sympathie voor de Republiek Indonesië zegt veel:
“Amerikanen hebben een rare neiging zich altijd met de zwakkere partij te vereenzelvigen, dat komt omdat ze zelf ook ooit een kolonie zijn geweest,” aldus Van Kleffens in een brief, geciteerd door Maurice Swirc .
Na zijn diplomatieke carrière verhuisde Van Kleffens naar Portugal, waar hij in 1983 overleed. Hij liet een groot diplomatiek archief na, en meerdere boeken, waaronder zijn memoires Belevenissen.
