Tijdens de koloniale overheersing van Nederlands-Indië hadden alle Hollandse gezinnen ‘baboes’ in dienst. In de onlangs verschenen documentaire Ze noemen me een baboe gaat het echter alleen om kindermeisjes. San Fu Maltha zet vraagtekens bij het voorgeschotelde beeld.
Vol verwachting ging ik naar de documentaire Ze noemen me baboe. Eigenlijk mag je dit laatste woord niet meer gebruiken, omdat het al geruime tijd gezien wordt als een koloniale en denigrerende benaming voor een kindermeisje/huishoudster/vrouwelijke bediende die alles voor je doet. Daar hoorden vroeger volgens vele blanke mannen in de voormalige kolonie ook seksuele diensten bij. De Njai’s, de oermoeders van een groot deel van de Nederlands-Indische gemeenschap, zijn soms begonnen als huishoudster en kok.
Toch komt dit aspect helaas niet aan de orde in de documentaire van de Indische filmmaakster Sandra Beerends. Er wordt ondanks de titel alleen (positieve) aandacht besteed aan de functie van kindermeisje. De documentaire gaat om een model kindermeisje dat zelf, naar eigen zeggen, geen last had van toenaderingen van haar toean (de heer des huizes). In tegenstelling tot een vriendin, die er minder gunstig vanaf komt. Althans hier wordt één keer melding van gemaakt.
Protest
Jaren geleden ontstak er een storm van protest toen het boek Oeroeg uitkwam; een boek waarin slechts totoks (blanke inwoners van Nederlands-Indië) en Indonesiërs voorkwamen. Het doodzwijgen van de Nederlands-Indische tussenlaag in de kolonie werd niet geaccepteerd en werd geweten aan de blanke afkomst van de schrijfster, Hella Haasse.
De regisseur van ZNMB is weliswaar Indisch, maar doet hetzelfde. Het is opvallend dat geen enkele recensie hierover rept. Ook heeft niemand het over de veel bredere betekenis van het beladen woord baboe. Of over de samenhang met de daarmee ontstane tussenklasse. Weliswaar met meer privileges dan de inlandse bevolking, maar desondanks nog steeds niet voor vol aangezien door de witte kolonisators.
Wie denkt meer te weten te komen over de vaak slechte situatie waarin deze kindermeisjes zich bevonden en waarin uitbuiting niet vreemd was, komt bedrogen uit. Vrije dagen kenden ze volgens deze documentaire in Nederlands-Indië niet, maar voor de rest lijkt het allemaal wel mee te vallen. Waarom zou dan toch ‘het omstreden woord voor kindermeisje’/huishoudster/schoonmaakster niet meer gebruikt worden in Indonesië?
Symbool
Opnames van diverse kindermeisjes en de jonge kinderen waar ze op moesten passen, zijn in deze documentaire uit verschillende films door elkaar gebruikt. Hiermee probeert de maakster de belevenissen van verschillende kindermeisjes samen te laten smelten tot één verhaal. Het kindermeisje in de docu staat als het ware symbool voor alle kindermeisjes in de voormalige kolonie. Hiermee wordt de schijn gewekt dat alle Indonesische kindermeisjes allemaal heel veel van het blanke kind, voor wie ze moesten zorgen, hielden en allen bezorgd waren over het lot van ‘hun’ Nederlands familie tijdens de Japanse bezetting. Tevens suggereert ze daarmee dat kindermeisjes in het algemeen geëmancipeerd en geëngageerd waren. Deze kindermeisjes zouden allemaal het besef hebben dat hun land was afgepakt en bezet door hun werkgevers. En dat onafhankelijkheid ruimte zou bieden voor de emancipatie van de vrouw.
Geïdealiseerd
Natuurlijk was hun land ook afgepakt en bezet door Nederland. Ook klopt het dat veel kinderen vaak een sterkere band met hun kindermeisje hadden dan met hun eigen moeder. Maar door de geïdealiseerde opzet ontstaat het kunstmatige en opgelegde beeld van een ‘edele wilde’ die keurig alle in 2019 bedachte teksten naar voren brengt. Hetgeen wellicht nog acceptabel zou zijn wanneer deze docu in Indonesië gemaakt zou zijn. Echter, deze documentaire is gemaakt in het land van de voormalige kolonisator. Zonder aandacht voor het misbruik lijkt deze goedbedoelde docu niet te ontkomen aan de bevoogdende en ‘eurocentrische’ visie, die zo populair was in het interbellum, de periode tussen de Eerste en de Tweede Wereldoorlog.
Vlees noch vis
Voor ieder wat wils. De docu is geen aanklacht tegen de koloniale misstanden, en ook geen Tempo Doeloe-film, maar leunt wel heel erg op de beelden uit ‘de goede oude tijd’. En daarnaast probeert het ook nog een graantje mee te pikken van de ‘dekolonisatie’ en ‘emancipatie’ door de anno nu bedachte teksten van het geëngageerde en geëmancipeerde kindermeisje. Overal raakt het aan belangrijke onderwerpen maar helaas slechts aan de oppervlakte. Een gemiste kans. Je vraagt je ook af waarom deze documentaire gemaakt moest worden.
Subsidies
De film is ondersteund door vele subsidies van diverse partijen zoals de publieke omroep NTR en het Nederlands Filmfonds. Dit ondanks het aardige maar slecht uitgewerkte idee. De bij de NTR werkzame maker slaagde waar veel documakers niet in slagen: om zoveel fondsen voor haar project te vinden. Daarbij is Nederlands-Indië niet een heel populair onderwerp bij de fondsen omdat dit onderwerp niet urgent genoeg zou zijn en het te weinig mensen zou aanspreken.
De docu Klanken van Oorsprong van Hetty Naaikens werd bijvoorbeeld afgewezen door de publieke omroepen en het Nederlands Filmfonds. Volgens deze laatste organisatie zouden er weinig tot geen gewone (dus niet behorend tot de Nederlands-Indische gemeenschap) Nederlanders onderdeel uitmaken van de toen beoogde tienduizend bezoekers. Toch zou het mij niet verbazen als de bezoekerscijfers van ZNMB een stuk minder zullen zijn dan die van Klanken van Oorsprong.
Het wachten is dus nog steeds op een docu die wél een realistisch beeld geeft van het koloniale verleden. Een docu niet alleen over de kindermeisjes, maar over al die meisjes uit de kampong die uit financiële nood gedwongen waren om een functie te aanvaarden waarbij misbruik schering en inslag was. En zonder wie velen van ‘ons’ er niet geweest zouden zijn.
Update 29 juni 2020
Het NRC besteedde ook aandacht aan de documentaire. In hun review wordt ook dieper ingegaan op onze recensie.
