Dankzij het onderzoek van onderzoeksjournalist en jurist Maurice Swirc kwam in recente jaren een cruciale notitie aan het licht die decennialang verzwegen werd. Swirc dook diep in het Nederlandse koloniale verleden en onderzocht hoe de staat systematisch verantwoordelijkheid voor geweld in Indonesië ontweek. Zijn boek De Indische doofpot onthult hoe stukken werden achtergehouden, hoe ambtenaren en politici bewust informatie onderdrukten en hoe één stem zich daar in 1954 krachtig tegen verzette: die van jurist Guus Belinfante. Het was Swirc die zijn vergeten notitie terugvond en onder de aandacht bracht. Die ontdekking vormt het hart van één van de meest onthullende hoofdstukken in het Nederlandse zelfonderzoek naar de oorlog in Indonesië.
In het naoorlogse Nederland, midden in de stilte rond het koloniale geweld in Indonesië, sprak één jurist zich uit met een zeldzame helderheid. Zijn naam: Guus Belinfante. In 1954 schreef hij een interne notitie voor het ministerie van Justitie waarin hij tot een explosieve conclusie kwam: wat Nederlandse militairen in Indonesië hadden gedaan, was onwettig en strafbaar. Hij wees zelfs naar de hoogste civiele gezagsdragers als medeverantwoordelijken. De reactie? Zijn notitie verdween diep in een la. Decennialang hoorde niemand er iets over.
Joodse achtergrond en juridische loopbaan
Guus Belinfante werd geboren in een Joods-Nederlandse familie. Tijdens de Tweede Wereldoorlog overleefde hij de onderduik. Die ervaring, vermoedt journalist Maurice Swirc, heeft hem gevormd in zijn scherp besef van recht en onrecht. Na de oorlog bouwde Belinfante een loopbaan op als staats- en bestuursrechtjurist. Hij werd raadsadviseur bij het ministerie van Justitie en later hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam.
Belinfante stond bekend als iemand die onafhankelijk durfde te denken. Dat blijkt uit alles wat Swirc in zijn onderzoek tegenkwam: “Hij overleefde de Joodse onderduik en komt tot het oordeel, nog veel kritischer dan het rapport zelf, dat er geen enkele situatie denkbaar is waarin standrechtelijke executies toelaatbaar zijn. Het mag gewoon niet. Het is gewoon strafbaar,” zegt Swirc .
Het onderzoek naar Nederlands-Indië
In 1949 kwam een officier, Ko Zweeres, in opspraak omdat hij een brief publiceerde over oorlogsmisdaden in Nederlands-Indië. Die brief leidde tot politieke opschudding en uiteindelijk tot het zogeheten Van Rij en Stam-rapport: een intern onderzoek dat het Nederlandse optreden, met name dat van kapitein Raymond Westerling, kritisch beoordeelde. Maar zelfs dat rapport liet juridische ruimte voor zogeheten ‘noodrecht’, uitzonderlijke omstandigheden waarin geweld toch geoorloofd zou zijn.
Juist daar greep Guus Belinfante in. Minister van Justitie Leendert Donker vroeg hem om een oordeel over het rapport. Belinfante leverde een notitie waarin hij elke juridische rechtvaardiging voor het toegepaste geweld afwees. Hij schreef dat Westerling niet op eigen houtje handelde, maar “in opdracht van zijn meerderen.” Daarmee wees hij impliciet naar de politieke top in Den Haag.
Zijn conclusie was vernietigend. Belinfante noteerde: “De namen van de betrokken civiele autoriteiten zullen niet buiten de openbaarheid kunnen blijven.” Die zin, gedateerd op 13 september 1954, laat niets aan onduidelijkheid over. Swirc: “Je voelt dat dat ook gaat over Den Haag.”
De doofpot
Wat volgde was stilte. De notitie werd niet gedeeld, niet besproken in het parlement, niet verwerkt in officiële standpunten. Swirc: ““Dat rapport van Van Rij en Stam is in een diepe la verdwenen. En die notitie van Belinfante in een nog diepere la.”
Pas tientallen jaren later, dankzij onder andere onderzoek van Swirc, werd deze notitie weer zichtbaar. Ze toont dat er binnen de overheid wel degelijk mensen waren die de volle waarheid onder ogen wilden zien – maar niet gehoord werden.
Doe Maar
Als kleine voetnoot, maar een opvallende: Guus Belinfante is de vader van Joost Belinfante, muzikant, theatermaker en bekend van de band Doe Maar.
