Iris van Santen over intergenerationeel trauma: ‘Bij mij kwam veel emotie los waarvan ik niet wist dat het er was’

Geplaatst in: Identiteit, Interviews, Expressie
Iris van Santen (40) werkte aan de tentoonstelling Revolusi! Indonesië onafhankelijk toen er emoties loskwamen die ze niet eerder heeft gevoeld, gepaard met fysieke klachten. In 1946 vertrok haar opa Hans van Santen als oorlogsvrijwilliger naar Indonesië. Hij komt terecht in de eerste Nederlandse militaire operatie van de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog: Operatie Product. Iris’ ervaringen zijn vastgelegd in de podcast Als geschiedenis in je opstaat door Marjolijn van Heemstra.

Iris van Santen is projectleider tentoonstellingen bij het Rijksmuseum. Drie jaar geleden begon het museum met de eerste voorbereidingen voor de tentoonstelling Revolusi! Indonesië onafhankelijk. “Toen ik begon aan de tentoonstelling dacht ik, oh jee, nu moet ik ook mijn eigen geschiedenis onder de loep nemen”, vertelt ze. De opa van Iris was Indisch en haar oma was Moluks. In 1958 vertrok het gezin met twee jonge kinderen naar Nederland. Op school heeft Iris niet geleerd over de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd. Ze heeft haar familie vaak vragen gesteld over het verleden. “Maar als je de algemene kennis niet hebt, kun je niet de juiste vragen stellen”, constateert ze. De familieverhalen gingen namelijk alleen over de gelukkige herinneringen in Indonesië.

Bij de start van het project leek de geschiedenis leek nog altijd ver weg voor Iris. Wel was ze erg geïnteresseerd, omdat ze veel leerde over de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd. Ook haar vader deelt deze interesse. “Hij las veel boeken over de geschiedenis omdat zijn ouders niet spraken over die tijd. Voor het overlijden van mijn oma kreeg mijn vader de brieven die mijn opa tijdens de oorlog schreef aan zijn ouders”, zegt Van Santen. Haar vader begint actiever met het lezen van de brieven. Dat was niet makkelijk, omdat ze bijna allemaal handgeschreven waren en daarom lastig leesbaar.

Tekst gaat verder onder de foto

Hans van Santen, de opa van Iris.

Fysieke klachten
Iris van Santen krijgt op een gegeven moment last van haar nek, schouders en hoge rug. Dat zijn dezelfde klachten die haar vader al jarenlang heeft. Hierop besluit ze naar een lichaamscoach te gaan. Zij raakte haar ergens aan, waarop Iris’ lichaam begon te verstijven. “Ik kreeg een angstgevoel, ik kon me niet bewegen, ook mijn gezicht niet, en ik kon niet praten. De coach vroeg: komt er iets in je op? Ik moest alleen maar aan mijn oma en vader denken”, herinnert ze.

Niet veel later heeft ze een meeting met collega’s van de tentoonstelling. Ze bespreken wanneer de eerste groep Nederlandse militairen aankwam op Java. Iris had net een brief gekregen van haar vader waarin haar opa zijn aankomst in Surabaya in 1946 beschreef. “Toen ik dat vertelde aan mijn collega’s gebeurde er iets in mijn lichaam. Het voelde bijna alsof ik aan het hyperventileren was en in die tijd kreeg ik slapeloze nachten. Ik voelde opeens de drang om zijn verhaal te vertellen. Ik was zo bezig met al die puzzelstukjes van de tentoonstelling, en dan te bedenken dat mijn opa daar toen was. Het was een hele emotionele periode”, blikt ze terug.

De brief van Hans
Iris van Santen legt zelf de link tussen haar lichamelijke klachten en bezig zijn met de geschiedenis. Aan de hand van haar klachten begon Iris zich te verdiepen in intergenerationeel trauma: trauma dat doorwerkt op volgende generaties. Haar werk en persoonlijke leven kruisen elkaar wanneer een conservator van het museum interesse toont in het verhaal van haar opa. Hans heeft een brief geschreven op een buitgemaakte typmachine waarin hij vertelt over het republikeinse geweld:

“Vandaag zal ik maar eens pogen een briefje in elkaar te flanzen. En nog wel op een buitgemaakte typmachine. We zitten nu alweer een heel eindje van Medan verwyderd. De meeste kampongs die we gepasseerd zyn, zyn door de Rood Witten totaal vernield of verbrand. Ook de burgerbevolking heeft veel te lyden gehad. Enige dagen geleden zyn we een Chinese kampong gepasseerd waar die ploerten zes vrouwen der buik hadden opengesneden en nogvele andere op wrede wyzeverwond. Ja, als dat de Merdeka waar de heren zich zo op beroemen, dan heb ik wel diep medelyden met ze.” [sic]

– Hans van Santen, 28 juli 1947

Lange tijd was het onduidelijk of de brief van haar opa in de tentoonstelling zou worden opgenomen. “Ondertussen was er bij mij en mijn vader iets in gang gezet. Bij het bespreken van de plattegrond zag ik dat mijn opa een van de personen was die in de tentoonstelling voor zou komen. Toen stokte mijn adem wel heel erg, ik had direct een fysieke reactie daarop. Mij werd gevraagd wat ik ervan vond. Dat was een te grote vraag op dat moment”, herinnert ze. Iris vond het moeilijk om erover te praten. “Bij mij kwam veel emotie los waarvan ik niet wist dat het er was. Alsof het lange tijd gesluimerd had en nu naar boven kwam. Dat was heel overweldigend. Mijn lichaam wist veel sneller wat er met me aan de hand was dan ik cognitief kon bedenken”, vertelt ze.

Familieopstelling
Iris merkte dat haar persoonlijke leven en werk met elkaar botsen. “Ik wilde niet iedere vergadering in tranen uitbarsten”, zegt ze. Daarom start ze een werkgericht coachingstraject bij Indoroots. In de podcast hoor je dat Iris en Marjolijn ook langsgaan bij Indoroots voor een familieopstelling. Hierbij dienen representanten als familieleden, en is het de bedoeling dat onverwerkte gebeurtenissen van jou of je (voor)ouders zichtbaar worden. “Het is alsof op een ander level gevoelens uit je onderbewustzijn naar boven komen. Dat haalt sneller de angel eruit dan als je gaat praten, voor mij was het in ieder geval belangrijk om het echt te voelen”, blikt Van Santen terug.

Helend
Het gaat nu een stuk beter met Iris. “Het is heel bijzonder om mijn opa’s brief te zien in de tentoonstelling”, vertelt ze. Samen met haar familie bezig zijn met het verleden werkt helend, net als het opnemen van de podcast met haar vriendin Marjolijn van Heemstra. “Ik heb veel reacties gekregen op de podcast van mensen die zich herkennen in mijn verhaal. Sommige mensen willen zelfs afspreken om erover te praten. De herkenning zit vooral in de fysieke klachten, en dat er ineens een onbekende emotie naar boven kan komen. Ik heb ook reacties gekregen van mensen wiens familie de Holocaust hebben meegemaakt”, zegt ze.

Iris van Santen is moeder van twee jonge kinderen. “Dat is voor mij een extra motivatie geweest om de geschiedenis in te duiken. Wat wil ik ze meegeven? Er is een zwijgcultuur geweest omdat de gebeurtenissen veel te heftig waren. Nu leven we in een andere tijd waarin we het verleden makkelijker met elkaar delen. We hebben nu veel meer verhalen, documenten en foto’s die we bewaren en delen, zodat we actief de geschiedenis kunnen meegeven aan onze kinderen”, concludeert ze.

Als geschiedenis in je opstaat is een driedelige podcast die onderdeel is van OVT (NPO Radio 1 en VPRO). Op zondag 6 maart wordt in OVT op NPO Radio 1 tussen 10:00 en 12:00 de laatste aflevering uitgezonden. De afleveringen staan ook NPO Radio 1, Spotify en Apple Podcasts. De tentoonstelling Revolusi! Indonesië onafhankelijk is nog t/m 5 juni 2022 te zien in het Rijksmuseum.

Verder lezen

Erfgoed

Column Vilan van de Loo: “Elke ziekte eindigt”

Specerijen! Van Azië naar Amsterdam

Speculaas centraal in tentoonstelling MDBP en het Amsterdam Museum

Column

Frikandel Speciaal of kwal?